Әлеуметтанушы Ғалым Жүсіпбек «Тіл кеспек жоқ» сайтының тілшісіне берген сұхбатында осы сұрақтарға жауап беруге тырысты.
— «Қыз алып қашу» неліктен дәстүр саналып келді?
Қазақтар тайпалық системамен өмір сүргендіктен, үйлену тек екі жастың, тіпті отбасының жеке мәселесі емес, түгелдей рудың, тайпаның мәселесі болған. Осындай шарттарда өмір сүрген халықта қыз алып қашу ережеден тыс нәрсе болды. Егер қызды келісімсіз алып қашсаңыз, оның отбасы мен руына құрметсіздік танытқандай боласыз. Қыз жақ көбіне разы боп, екі жақ та келісімін берсе ғана қыз алып қашуға рұқсат берілген. Бірақ соның өзінде мұндай шешім рулық-тайпалық жүйеге қарсы әрекет саналды. Кеңес үкіметінің коллективизациясы кезінде қазақтардың тайпалық румен өмір сүруі тоқтатылды. Оны кеңес үкіметі өте анайы ашаршылықпен біткен формамен жасады. Қазақ зиялылары мұны бірте-бірте эволюциялық жолмен жасауға тырысқан. Алаш зиялылардың мен білетін көпшілігі қыз ұзату жасаған жоқ, қалыңмал берген жоқ. Екі жастың өзара келісімі арқылы үйленді. Отау құрудың осы үлгісімен олар бірте-бірте халықтың да өзгеруін қалаған. Бірақ оған уақыт жетпей қалды.
Дәстүрді ширма ретінде қабылдап, құқық бұзуға рұқсат берілу — советизм
Қазақтар мен қырғыздар ұстанған ислам діні бойынша үйлену тек келісіммен болуға тиіс. Ең консерватор, патриархал ислам интерпретациясында әйелді тұлға ретінде қабылдаған. Исламда ғасырлар бойы басқа мәдениет өкілдерімен араласып тұрғандықтан, біреудің киіміне қатты мән берілген жоқ. Күнә жасаса, әр адам Құдайдың алдында өзі жауап береді делінген. Исламдағы үлкен фокустың бірі — зинақорлық жасамау. Дін тұрғысынан теріс интерпретация жасайтындар фокусты біреудің киіміне қойып, зинақорлық пен зорлауды ақтап тұр. Бұл ислам парадигмасына қайшы нәрсе. Айналып келгенде қыз алып қашу жыныстық зорлыққа әкеледі. Бұл жерде біріншіден тұлғаны мойындамау мен үйлену процесін түсінбеу бар. Үйлену деген екі адамның жақсы көріп, сүйіп қосылуы ғой. Мұны дәстүрмен де, дінмен де ақтауға болмайды.
Дәстүр қандай болуы керек?
— Отарсыздану тұрғысынан қарасақ, дәстүрдің түпкі негізінде тұлғаны қорғау бар. Сол үшін патриархал дәстүрлерден эгалитар дәстүрлерге органикалық түрде ауысуымыз керек. Дәстүр қатып қалған нәрсе емес, оған өзгеру тән. Оны қыз алып қашудан да көре аламыз, мысалы осыдан жүз жыл бұрын қыз алып қашып, артынан арақ ішіп зорласа, қазақтар, өзбектер шалқасынан түсіп, таңғалар еді. Қыз алып қашу мысалынан дәстүрдің негатив трансформациясын көре аламыз. Арақ ішеді, зорлайды, одан кейін кемпірлерді жинап алып, осы үйде бақытты боласың, қал деп көндіруі —
дәстүрдің негатив трансформациясы. Шынтуайтында бұл қазақта, өзбекте, қырғыздарда бұл дәстүр саналмаған. Дәстүрдің позитив рансформациясында адамды тұлға ретінде дамуын қамтамасыз етіп, адами қадір-қасиеттің жалпыға ортақтығына мән беріледі. Дәстүр адам құқықтарын қорғамаудың сылтауы, бүркемесі болмауы керек.
— Кейінгі жылдары қыз алып қашу — қыз жақ ұзатуға қаражаты жеткіліксіз болып, ұзату тойын жасамау үшін келісетін формаға
айнала бастады. Бұған қатысты не ойлайсыз?
— Меніңше қазіргі таңда үйлену той жасаудың керегі жоқ. Өйткені қазір біз тайпалық қатынаспен өмір сүрмейміз. Алып қашпай-ақ, жасырын ешкімге жарияламай-ақ үйлене салуға болады. 2000 жылдардың басында үйлену процесі қиын болатын. 80-ші жылдары қазақтар кафеде дүркіретіп той жасамай-ақ үйлене салатын. Ығы-жығы қалың мал беріп, жасау дайындап, бұған көп ақша құрту өте сирек болған. Демек капитализмнің келуімен бірге дәстүрдің басқа химерасын көреміз. Той арқылы экономиканы креативті түрде дамытпайтын, ішінде капитализм, сыртында дәстүрі бар ақша шашуға итермелейтін секторлар пайда болды. 4-5 адам шақырып, бір кішкентай отырыс жасап, шағын той жасаса да жеткілікті.
