Білім алу — үлкен ерік-жігерді, темірдей тәртіпті талап етеді. Ал сол білімді ел мүддесіне пайдалану — құрметке лайық іс. Біз бүгін «Болашақ» бағдарламасының түлегі, «Абай жолы», «Ахмет. Ұлт ұстазы», «Міржақып. Оян, қазақ!» сериалдарының продюсері Айсәуле Әбілдамен маңызды тақырыптар туралы әңгімелестік.
— «Болашақ» бағдарламасымен шет елде оқу сіздің өміріңізге қалай әсер етті?
— Бұл бағдарламамен оқудан алған ең басты жеңісім, әлбетте, білім деп айтар едім. Америкалық білім жүйесі — нақты бір дағдыны меңгеріп кетуге бағытталған. Одан бөлек, шет елде тұрудың өзі таным көкжиегіңді кеңейтеді, ағылшын тілін практика жүзінде шыңдайсың. Ағылшынша білу арқылы әлемдік ақпараттың 80 пайызына қол жеткізуге болады. Біз ақпарттың бәрін орыс тілінде оқып үйренгенбіз ғой. Алайда, оның да аясы шектеулі, ғаламдық ақпарттық ресурстардың азғантай ғана бөлігі орыс тілінде жарияланады. Ал ағылшынша білген жан мұхитқа түскен адамдай алдынан көп жол ашылады. Сондықтан, Америкада оқығанымның арқасында алып ақпараттық алаңға шыға алдым деп айта аламын. Мен өзім бір нәрсені қатты идеализациялауға қарсымын. Бір ғана пікірді, жолды ұстанып алып, оны әсірелеп, тек соны ғана дұрыс деп санауға шақырудан аулақпын. Жалпы, кім болса да өзін қалыптастырудың әртүрлі жолдарын қарастырып көрсе болады. Қазақстанда сүйретіліп жүрген адам, Америкаға барып бағым жанып кетеді деп ойламауы керек. Себебі, адам қай қиырға барса да өз ішіндегі табандылығын, мінез-құлқын, қабілеттерін бірге апарады. Елде жүргенде — дисциплинасы төмен адам, басқа жерге кетсе «тұлға» болып кетеді деген сиқыр жоқ. Ал өзінің ұмытылысы, ізденісі күшті болған адам Қазақстанның бір түкпіріндегі ауылда туса да, тіл меңгеріп, дамып, бір саланың үздігі болуға мүмкіндігі бар деп санаймын. Мәселе, шет елде оқу, оқымауда емес, өзіңнің мақсатың, әрекетің, талпынысыңда деп есептеймін. Дегенмен, «Болашақ» бағдарламасымен оқып, кино саласында білім алып келгеніме қуанамын.
— Жақында режиссер Айсұлтан Сейітов «Оян, қазақ!» фильміне қатысты «ұлтараздықты қоздырып, адамдарың агрессиясын тудырды» деген пікір айтқан еді. Оған берген жауабыңызбен де таныспыз. Жалпы, өздерін отарлаған елдер туралы тарихи туынды түсіргендердің бәрі «ұлтараздықты насихаттаушы» болып санала ма? Қандай көріністер кино әлемінің этикасына қайшы болып есептеледі?
— Әлеуметтік желіде бұл сұраққа жауап бердім деп ойлаймын. Меніңше, Айсұлтан Сейітовтың “Оян, қазақ!” туралы пікірі еш негізсіз әрі дәлелсіз болды. Сондықтан, бұл пікірді қайта талқыға салуды жөн көріп тұрған жоқпын. Ал сіздің сұрағыңызға келетін болсақ, өздерін отарлаған ел туралы кино түсіргеннің бәрін ұлтараздықты қоздырушы деп санамаймын. Осылай ойлайтын адамдарды да сөкпеймін. Себебі, бұл постколониялдық сананың салдары. Колонайзерлер ұялатқан қорқыныштың қалдығы да болуы мүмкін. Өз басыма келер болсақ, отар елдер туралы түсірген туындыны ұлттар арасында жеккөрініш туғызады деп есептемеймін. Өзім Америкада кино мамандығын оқып, магистр дәрежесін алдым ғой. Дегенмен, кино саласында этикаға қайшы көрініс деген тақырыппен таныспадық. Нақтыланған, әлемдік стандарттарға сай ереже көрген емеспін. Өмірде моральға теріс нәрсенің бәрі киноға да тән. Алайда, кейбір әрекеттерден жирендіру мақсатында да жаман әдеттер көрсетіле береді. Белгілі бір халықтың, нәсілдің, ұлттың атына кір келетіндей сахна болмаса болғаны.
— Қалың көпшілік отбасыларыңызбен Малайзияда жүргендеріңізді түрліше жорыды. Өзіңіз бұл жаққа келудегі басты мақсатымыз – шығармашылық күйге түсіп, жұмыс істеу деп жауап беріпсіз. Осы мақсаттарыңыз орындалып жатыр ма? Жалпы, Малайзия мемлекеті туралы әсеріңізбен бөліссеңіз.
— Түрлі пікірдің болғаны рас. Көпшілік алдына шыққан соң, оны жұртқа жариялаған соң халықтың түрлі реакциясы болуы орынды. Иә, мақсатымыз орындалып жатыр. Малайзияға келгелі уақытымыз жүйеленді, кептеліс, жол қиындықтары азайды, керекті-керексіз іс-шаралардан қолымыз босай бастады.
Біз бұл жаққа бірнеше мақсатты көздеп келген едік. Ол — балаларымыздың ағылшын тілді ортада білім алуы, өз жұмысымызға фокус қою деген сияқты. Ал Малайзия мемлекеті туралы әсермді бір сұрақтың аясына сыйдыру сәл қиындау. Өз елімізбен салыстырғанда алда келе жатқан тұстарымыз да, үйренеріміз де көп екенін байқадым. Мәселен, Қазақстанда құжаттардың цифрландырылуы, кезек күтпей керек қағазыңды онлайн рәсімдеп алу деген сияқты артықшылықтарымыз бар. Малайзияда мұндай мүмкіндік жоқ. Дегенмен, ұлт ретіндегі позициясы, тілдеріне деген құрметі жағынан бұл жақтың басым екенін байқадым. Мәселен, мемлекеттік қызметке орналасу үшін, белгілі бір салада мансап жасау үшін азаматтарға малай тілін білуі міндеттеледі екен. Бұл талап тек сол ұлт өкілдеріне ғана емес, сырттан келген қай ұлттың азаматына қойылады.
— Әлеуметтік желіде балаларға кітап оқыту туралы мәселені көтеріп жүрсіз. Телефонға тәуелді заманда өз балаларыңызды кітап оқуға қалай баулыдыңыз?
— Әлеуметтік желіде балаларға кітап оқыту мәселесін көтеруімнің өзіндік себебі бар. Қазір кейбір жандарда критикалық ойлау жүйесі төмен. Жұрт айтқан ақпаратқа сеніп қалу, алаяқтарға алдану деген нәрсенің бәрі соның жетіспеуінен. Адам сыни ойлай алуы үшін, шығармашылық көзқарасы қалыптасуы үшін қаршадайынан кітап оқуы керек деп ойлаймын. Цифрлық технологиялар бір жағынан жақсы болғанымен, екінші жағынан дамушы миға қатты кедергі келтіреді. Мен де бүкіл әлем, ата-аналар күресіп жатқан алып күшпен алысып жүріп, балаларыма кітап оқуды үйретіп жатырмын. Телефонмен текетіресіп, кітапты насихаттау маған да қиын. Осы мәселеге байланысты әлемдік талдауларға сүйене отырып, арнайы техникалар ойлап тауып, концептуалды-коммерциялық жоба ойлап таптым. Ол кәдімгі жүйелі жұмысты талап етеді. Жұрт Мұрат пен Айсәуленің балалары кітап оқып туылған деп ойлауы мүмкін. Шын мәнінде, оның астарында үлкен еңбек жатыр.
— Тарихи тұлғаларға арнап фильм түсіру сіздердің басты ерекшеліктеріңіз бе? Әлде, басқа бағыт, басқа жанрда туынды түсіру жоспарда бар ма?
— Тек тарихи тұлғаларды ғана киноға арқау етеміз деген қатып қалған қағидамыз жоқ. Бұл елдегі бос тұрған ниша. Кез келген адам түсірсе болады, тек біздің ерекшелігіміз, меншігіміз деуден аулақпын. Мемлекеттік тапсырыспен түсіріп, ол сәтті шыққаннан кейін басқа да тұлғалар туралы кино түсіруге ұсыныстар келе бастады. “Алтын шыққан жерді белден қаз” дегендей осы салаға ден қойып кеттік. Басқа жанрда да кино түсіру, әрине, ойымызда бар. Қаражат өзімізден болса, қалаған дүниемізді түсіре берер едік. Десек те, тапсырыс берушілердің, спонсор, инвесторлардың да қойған талабына жүгінеміз.
— Қаңтары бар, Талғары бар елдегі көптеген оқиға ең патриот деген адамдардың өзін елден көшуге итермелеп жатқандай. Мемлекет шеше алмай отырған көп мәселеден аулаққа кетіп, шет елге көшу жайлы не айтасыз?
— Сіз мысалға келтіріп отырған мәселелер барлық елде болады деп ойлаймын. Мәселе, оның болғанында емес, қалай шешілгенінде. Әделетті, көп адамға зияны тимейтіндей, халықтың пікірімен санаса отырып шеше алғанында. Әйтпесе, оқыс, күтпеген оқиғалар, ауыр қылмыстар әр елде болады. Дамыған ел де, дамымаған ел де түрлі саяси немесе басқа да қиындықтармен тап келіп жатады. Бір елде сондай жағдай болды екен деп, басқа елге кеттіңіз делік. Ол жақта ондай қауіп-қатер болмасына ешкім кепілдік бермейді ғой.
Шет елде тұрып көру, сол жақта қалу — әр азаматтың өз таңдауы. Мен біреуді сынаудан аулақпын. Біз сияқты баласын оқытқысы келетіндер бар, өзі жұмыс істеп көргісі келетіндер бар. Әркімнің өз құқығы. Дегенмен, мемлекет шеше алмай отырған мәселеден қашып қана кете беруді құп көрмеймін. Қазақ “битке өкпелеп, тоныңды отқа жақпа” демеуші ме еді?! Ат тонын ала қашпай, елде біреу қалып кемшілігін түзетіп, жақсылыққа бұру керек қой деген де ой келеді. Жалпы нақты жеке мақсатсыз, қандай да бір мәселеден, қарым-қатынастан қашып шетелге кету — ұтымды шешім еместей көрінеді. Өз басым шетелге мемлекеттік мәселеден бетім қайтып кеткен жоқпын, уақытша нақты жоспармен келдім. Кіндігімді тұтастай өзге елмен байлайтын ойымыз жоқ. Қайталап айтамын. Менің пікіріме ғана қарап отырған ешкім жоқ. Қалай десек те, шешімді әркім өзі қабылдайды.
Орамал тағатын қыздардың құқығы туралы ашып айтыла бермейді. Олар білімі бола тұра жұмыстан шеттетілген жағдайда кімге жүгінуі керек?
— Орамалдағы қыздардың құқықтары туралы феминистер де қосып айтуы керек сияқты. Себебі, ол да әйелдер мәселесінің бір бөлшегі. Әсіресе, орамалдағы қыздар кездесіп жатқан қиындықтар туралы ашып айта білуіміз керек. Өкінішке орай, біздің елде құқығы тапталған жандардың жүгінетін жері — әлеуметтік желі болып қана отыр. Көбіне, резонанс тудырып, желіні шулатқан жандардың ғана мәселесі шешім тауып кетеді. Жеке басым, дамыған құқықтық елдердегі сияқты бізде де әр азамат мұндай мәселені заң арқылы шешіп алғанын қалар едім. Орамалдағы қыздар жұмыстан шеттеліп жатқан жағдайда кімге жүгіну керек екенін тап басып айта алмаймын. Дегенмен, қыздар орамалы бар-жоғына қарамастан сауатты болып, өз құқығын қорғап үйренсе екен.
— Ой бөліскеніңізге рақмет! Шығармашылық табыстар тілейміз! Жыл жемісті болсын!
Сұхбаттасқан: Айым Алтайқызы
